kennisbank voor pleziervaart
         en scheepvaarthistorie
 
 

Straffen aan boord en straffen door
zeekrijgsraden te Texel en Suriname
(17e en 18e eeuw)
Klik hier voor de 19e en 20e eeuw


De bootsgezel, fragment uit "De Boekaniers" van Dick Dreux

Laat ons eerst eens zien wat zo'n matroos, bootsghesel of sapitau moest kennen en kunnen voor hij zijn beste krachten zag betalen met de prinselijke som van ten hoogste vier guldens per maand: Hij moest tientallen ingewikkelde zeemansknopen blindelings en vliegensvlug kunnen leggen - en allemaal op de daarvoor bestemde plaatsen, want als hij bijvoorbeeld een weeflijnsteek zou hebben verwisseld met een draaireepsteek dan was hij dadelijk door zijn maats voor koekebakker uitgemaakt. Hij moest de touwen kunnen bekleden. Hij moest uitstekend met verf en (zelf gemaakte) kwasten omgaan, heel wat beter dan het latere "tjetten" dat op de stoomvaart in gebruik kwam. Hij moest hamer en beitel, haalmes en kapbijl kunnen hanteren als een gevorderde timmermansgezel. Hij moest in staat zijn om elk tuigdeel, elke ra en steng te repareren en van breeuwen en "varkenen" alles afweten. Varkenen was het met brandend riet, schraapijzers en varkens (harde bezems) reinigen van de scheepsbodem, een karweitje dat hij b.v. op een reis naar de Oost een paar keer meemaakte. Daarbij en vooral moest hij als een volleerde acrobaat in de ra's kunnen rondspringen. jawel, letterlijk springen, want oud-gasten stelden er soms een eer in om zich zonder van de weeflijnen gebruik te maken van ra tot ra naar beneden te laten vallen, telkens weer af te vangen en de voorstelling te besluiten met een wonderlijke draaisprong die hen nog net in het onderste deel van de wanten liet belanden. Dit laatste behoefden ze natuurlijk niet bij vliegend stormweer te vertonen, dan was ook hun het gebruik van alle veiligheidsmiddelen toegestaan. Die veiligheidsmiddelen waren dan hun handen en voeten en het vakmanschap dat ze bezaten. Om in een pekdonkere nacht met gierende wind, slingerend schip en neerstriemende regen- of hagelbuien een losslaand zeil te bergen was een toer die heden ten dage in een circus daverend applaus teweeg zou brengen. Buiten al deze vredes-noodzakelijkheden behoorde janmaat ook nog in staat te zijn om schip en leven te verdedigen en dat door middel van kanons, musketten, pistolen, enterbijlen, sabels en kortjans. Elk van die wapens had een bepaalde manier om op het best gebruikt te worden en de Nederlandse en Duinkerkse matrozen zouden recht hebben gehad om zich daarin Europees kampioen te noemen. Telkens en telkens weer leest men van grote Venetiaanse of Portugese schepen die door een minderheidje werden aangevallen en ondanks hun meerderheid aan geschut en manschap veroverd. Als de druk-bezige zeeman bij alles wat hij al weten moest nu ook nog op de hoogte was van wat wij EHBO zouden noemen, dan verbeterde dat wel de levenskansen van hem en zijn makkers. Een scheepsdokter was namelijk een vrij dure opvreter en schitterde dus op de kleinere schepen wel eens door afwezigheid. Hetgeen ten gevolge had dat men in sommige journalen opgetekend vindt: ... heeft Iacop Taemesz van Harderwyck sigh de reghterarm wel ellendigh aen een ysere naeghel beseert ende is naedat voors. arm twee daeghen was opgheswollen onder erbarmelyck ghehuyl ghestorven. Godt neeme hem in Seyn hoede. Wie bij de voortdurende scheepsgevechten een arm of been verloor had ook niet veel kans de wal nog ooit terug te zien. Wie in de Middellandse Zee voer kon zich op zekere dag terugvinden op de roeibanken van een Moorse zeerover - als slaaf! Op dit gebied valt nog een pikant bijzonderheidje te melden: De Moren verkochten hun gevangenen als slaven, de kajuitjongens werden daarbij voor goed geld overgedaan aan de vele homosexuelen die onder de Afrikanen toen al als volkomen gelijkgerechtigden golden. Maar nadat een Franse dame een nieuwe mode in zwang had gebracht waren ook stevige zeelui van Noordelijke herkomst erg gezocht. Men castreerde hen eerst en verkocht ze dan als slaaf aan Franse en Engelse adellijke dames!


Meerdere gruwelijkheden door moren in één beeld.

 

uit "De Boekaniers" door Dick Dreux


Lichte vergrijpen

Aan boord werden verschillende straffen toegepast. De lichtste was natuurlijk een berisping. Godslastering, dronkenschap, het over boord gooien van etenswaren of op onbestemde plaats zijn gevoeg doen danwel zijn water lossen kostte de overtreder een boete van enkele maanden gage. Hetzelfde gold voor officieren die hun plicht verzaakten bij de controle op het naleven van de hygienevoorschriften aan boord, maar bij vloeken of tegenspraak van officieren werd in Engeland wel knevelen toegepast. De man werd aan de mast vastgebonden en met een korvijnagel gekneveld tot zijn mond bloedde. Verder werden kleine overtredingen (meestal begaan door scheepsjongens en halfwasbrasems) gecorrigeerd door hardhandige oudgasten en loshandige officieren die steeds een eindje touw op zak hadden. De maats waren ook verplicht maandelijks een "loegenaer" (buitenboordsgast) te benoemen voor het vuile werk, zoals het schoonmaken van het galjoen. Het wachtkwartier wees voor dat baantje een maat aan die het een en ander op zijn geweten had en op deze manier gestraft werd i.p.v. voor de provoost te moeten verschijnen. Wie in handen van de provoost viel en voor de schipper of nog erger de scheepsraad moest komen had doorgaans al heel veel op z'n kerfstok. "Als men in de oude scheepsprocessen leest, wat voorafging aan geseling, kielhalen, arquebuseren (doodschieten) of hangen, wrijft men zich de ogen van verbazing uit, dat het scheepsgezag zoveel, zo'n lange tijd over zijn kant liet gaan eer het raak en dan heel hard toesloeg" [Mol].

In de boeien of aan land

Het in boeien slaan en/of voor enige tijd opsluiten zo nodig op water en brood was een straf die op de VOC schepen werd uitgedeeld voor vechten, plukharen, het aan boord brengen of maken van dobbelstenen, kaart- en andere gokspelen. Dan kende men ook het aan land zetten; dit geschiedde in de zeventiende eeuw en nog later op de meest barbaarse wijze. De betreffende werd eenvoudig met een brood en een kruik water op de een of andere, desnoods totaal onbewoonde kust aan land gezet, waar hij dan het vooruitzicht had binnenkort te zullen verhongeren. Nog op het eind van de achttiende eeuw is het voorgekomen, dat matrozen van een Nederlands eskader in de Middellandse Zee met een strop om de nek aan land werden gezet. De gestraften moesten na het ondergaan van de door de krijgsraad voorgeschreven lijfstraf, drie maal ravallen, gevolgd door 150 slagen bij de oudste en handdaggen bij de jongste, in een sloep op de voorsteven gaan zitten met de benen buiten boord, waarop naar den wal geroeid werd totdat de riemen de grond raakten. Dan werden de mannen door de voorste roeier op bevel van de commanderende officier over boord geschopt en konden zij naar den wal zwemmen met de strop om de nek en verder hun heil zoeken. Het voorval gebeurde in 1784 en behelsde twee matrozen "van die zonde beschuldigd, welke in het Oosten zoo zeer in zwang gaat en waarmede meest alle de Turken besmet zijn" [Chb3].

Koekje van eigen deeg

Opmerkelijk was de straf, waartoe een matroos veroordeeld werd, die tegen een ander zijn mes getrokken had. Zoals men weet droeg ieder matroos in verband met werkzaamheden boven in het want een kortjan bij zich. Hij werd dan met zijn eigen mes door de rechterhand aan de mast genageld en kon zichzelf bevrijden door het er met de linkerhand weer uit te trekken; niemand anders mocht dit voor hem doen. Volgens Time-Life waren er op Engelse schepen zelfs kapiteins die de andere hand op zijn rug bonden, zodat hijzelf maar moest zien dat hij weer loskwam. Uit de artikelbrief der Staten Generaal (iedere opvarende legde de eed af op de "articulbrief"): [...] wie een mes treckt met toorn, om yemand leet te doen ofte questsen, zal met een mes door syn handt aende mast genagelt worden ende aldaer soo lange staen tot dat hy tzelve doortreckt; ende yemandt questsende zal gekielt worden, verbeurende niettemin ses maende gagie. Als het dus meer dan een bedreiging was en echte kwetsuren in het spel waren, volgde onvermijdelijk kielhalen. Volgens auteur Arthur van Schendel stond de straf van het vastnagelen ook op het verbergen van brandewijn. De straf werd later verzacht door het gebruik van een lancet van de chirurgijn die door het dunne vlies tussen twee vingers werd gestoken.

Lijfstraffen

Lijfstraffen werden veelvuldig toegepast; de eenvoudigste was zoveel slagen op de blote rug met een eind touw of een speciaal daarvoor bestemde kat met zeven staarten of handdagge, welke straf ook "laersen" genoemd werd.  Een laers was een eindje teertouw met een leren huls, in pekel gehard. De gestrafte moest zijn broek met zeewater kletsnat laten maken en kreeg zo een dozijn of meer striemende slagen "voort natte ghat". Daar kwam bloed bij te zien, maar doorwerken was het parool. Britsen was een variant: [...] 't geen voor de mast met een touw geschiedt, zonder dat de klederen uit werden getogen, doch jongens worden ontbloot en met dunne touwetjens gekastijdt. Bij uitzondering werden stokslagen toegediend, het bastonneren.
Voor zover bekend werd aan boord van schepen geen zweep gebruikt. De klappen met een lange zweep zijn de meest pijnlijke en destructieve. De zweep werd wel toegepast bij galeislaven, maar dan niet meer dan één of twee klappen, want anders waren ze niet meer in staat om te roeien. Hollandse slavenhouders op plantages in Suriname dachten daar anders over. De zweep diende daar als voorbeeld voor andere slaven en had door het aantal slagen meestal invaliditeit of de dood tot gevolg. Het is ongelooflijk, maar het was niet ongewoon dat zo'n geseling door vrouw en kinderen van de plantagehouder als vermaak werd bijgewoond.
Naast het geselen, kwamen andere lijfstraffen als brandmerken eigenlijk alleen bij de oorlogsmarine voor, waar alles meer in de vorm en volgens uitspraak van een krijgsraad geschiedde, terwijl bij de koopvaardij de tuchtiging zo te zeggen spontaner was: de kapitein beschuldigde een matroos, gebood de stuurman op staande voet de man te doen vastbinden en liet hem dan een aantal slagen toebrengen, of deed dit desnoods zelf. Bij de Engelse Marine kende men nog het zogenaamde "flogging through the fleet", als straf voor zeer zware vergrijpen tegen de krijgstucht, zoals bijvoorbeeld een aanval op een officier. De veroordeelde werd dan met een sloep langs alle schepen van de vloot, die in de betreffende haven lagen, geroeid en langszij elk schip ontving hij van de provoost van dat schip het voorgeschreven aantal slagen. Men kan zich voorstellen, dat in een oorlogshaven als Portsmouth bijvoorbeeld, waar vaak tientallen schepen lagen, deze straf gelijk stond met de doodstraf en dat het slachtoffer al lang de geest gegeven had, voordat de laatste schepen bereikt waren, maar de slagen op zijn tot een onherkenbare bloederige massa stukgeslagen rug kreeg hij toch, levend of dood!

Ravallen, kielhalen of stroppade

Ravallen of "doepen" bestond uit het, soms met een strop om de nek als symbool, ophijsen van de veroordeelde aan de nok van de ra, die een eind buiten boord uitsteekt, zodat, wanneer het touw plotseling gevierd wordt, de met een stuk steen aan zijn voeten verzwaarde man met een harde plons in het water valt en onder blijft. Hij werd net zolang gesopt tot de schipper meende dat hij z'n les geleerd had.

Kielhalen was een heel wat bewerkelijker methode van straffen. Aan de einden of nokken van de grote ra, die dus een heel eind aan beide kanten buiten het schip uitsteekt, werden blokken bevestigd, waardoor een lange lijn geschoren werd, die onder het schip doorliep. Nu werd de man tot op zijn hemd en onderbroek ontkleed en in een soort loden harnas gestoken, dat hem spoediger deed zinken en tevens beschermde tegen de druk van het water en scherpe aangroei van de kiel. Daarop werd hij zodanig aan de lange lijn vastgebonden, dat hij op de nagelbank zittende, met de voeten op een korvijnagel rustte, terwijl hij, met de armen uitgestrekt, zich met de handen aan een andere korvijnagel vasthield. Zijn oren werden met watten gestopt en op een van zijn bovenarmen een grote spons gebonden met het doel, dat hij, daarop hard bijtend onder water, weinig zeewater zou binnen krijgen. De man wordt nu tot aan de nok van de ra aan bakboord opgehesen, waarop men hem op een commando van de schipper in het water laat vallen en wanneer hij voldoende gezonken is, hetgeen men aan een merk in het touw kan zien, om vrij van de kiel van het schip te blijven, wordt hij aan de andere zijde onder het schip door getrokken en opgehesen, waar hij dadelijk bij het bovenkomen door de chirurgijn in een sloep langszij onderzocht wordt en klaargemaakt voor de terugtocht onder het schip. Deze bewerking werd in het geheel twee- tot maximaal driemaal uitgevoerd, als door de scheepsraad bepaald, waarna gewoonlijk nog een tuchtiging van zoveel slagen volgde (max 200). Het eigenaardige is, dat kielhalen geen onterende straf geacht werd. Zij werd geheel ten uitvoer gebracht door het scheepsvolk onder commando van de schipper als chef der equipage en de slagen werden door de onderofficieren de één na de ander toegediend, de man werd niet in rang verlaagd en kon evengoed later tot hogere rangen opklimmen; het was een tuchtiging, geen ontering. Bovendien schijnt in het algemeen deze straf niet zo verschrikkelijk geweest te zijn, als men zich nu voorstelt en krachtige mannen doorstonden haar zonder kwade gevolgen.

Stroppade was een veel ergere straf, die vrijwel altijd blijvend letsel opleverde. Hierbij werden de armen van de veroordeelde achter de rug aan de polsen samen gebonden, waaraan een touw werd bevestigd dat door een blok (katrol) liep. De gestrafte werd daaraan opgehesen en afhankelijk van de zwaarte van het vergrijp op een bepaalde hoogte losgelaten, zodanig dat hij met een schok aan de armen bleef hangen. Deze straf werd bij mijn weten niet op Hollandse schepen toegepast.


Volgens overlevering wordt hier de scheepschirurgijn van de admiraal Jan van Nes gekielhaald.
Hij hangt aan de fokkemast. Uitsnede van een groter doek van Lieve P.Verschuier. [midden 17e eeuw]

Spitsroeden lopen

Een straf die wel bij het stelen van voedsel of drinkwater werd toegepast en even zwaar gold als kielhalen was het "door de spitsroeden lopen". Het door de spiesen dansen was een straf waarbij de schuldige met ontbloot bovenlijf tussen twee rijen schepelingen moest doorlopen, en daarbij van rechts en links met roeden van dun puntig rijshout geslagen werd, waarbij een snelle doorgang werd voorkomen door een officier die achterwaarts lopend voorop ging met de punt van zijn blanke sabel op de borst van de gestrafte gericht. De schepelingen hoefden meestal niet aangespoord te worden, want de diefstal van rantsoenen gold als matennaaien.

Muiterij, sodomie en moord en het "recht van voetspoelen"

Op deze zwaarste vergrijpen volgde onverbiddelijk de doodstraf. Dat was een halssaak. Er waren gradaties. De veroordeelde kon domweg levend over boord gegooid [voetspoelen = overboord werpen en laten verdrinken], doodgeschoten, of aan de ra opgehangen worden. Als er land in zicht was werd het ophangen ook wel aan land voltrokken, zodat het lichaam kon blijven hangen om vanzelf weg te teren. Bij moord werd hij rug aan rug aan het lijk gebonden en over boord gegooid. Het beramen van muiterij (conspiratie ofte voirgenomen muyterie) en muiterij zelf (aflopen van het schip) werden even ernstig beschouwd. De doodstraf werd niet aan alle muiters opgelegd, maar over het algemeen alleen aan de leiders of voornaamste "complotteurs", uitzonderingen daargelaten. Op 25 dec 1783 werden op twee thuisvarende schepen alle 45 muitende Chinezen en slaven overboord gegooid.
Tijdens de Slag op het Slaak in 1631 werden vierduizend gevangenen gemaakt en zat men met dit grote aantal in de maag. Vandaar dat het Admiraliteitscollege van de Amsterdamse Admiraliteit een "vertoog" richtte aan de Staten-Generaal, waaruit de volgende zinsnede:
“Off Hunne Hoog Moghenden bij dees occasie, datter zoo veel gevangenen op ’svyands vloot zijn becomen, voor den dienst van ’t Lant niet geraadsaem zouden vinden, een vigoureuse resolutie te nemen noopende ’t recht van voetspoeling ter zee en deselve couragieuselijck ter executie te stellen.”
Het College stelt hiermee zonder blikken of blozen voor om de vierduizend krijgsgevangenen zonder vorm van proces te verdrinken. “Het recht van voetspoeling” houdt namelijk in dat men zijn overwonnen tegenstander zonder hulpmiddelen overboord zet.


Allegorie van de overgave van de Spanjaarden bij de Slag op het Slaak in Zeeland voorafgaand aan het massaal voetspoelen, Crispijn van de Passe.

In de nacht van 14 op 15 juni 1763 kwam tijdens het wisselen van de wacht een groep mannen het dek van het Oostindisch Compagnieschip Nijenburg oprennen al roepende: Duitsche Broeders, staat by! allon vat aan! De muiters, georganiseerd in de zwavelbende, riepen op tot verzet tegen de officieren van het schip. Zo begon een van de beruchtste muiterijen uit de Nederlandse zeevaartgeschiedenis.
De Nijenburg was beladen met een kapitaal aan geld en goudstaven op weg naar Batavia om daar allerlei kostbare producten te kopen. De muiters hadden andere plannen. Kapitein Ketel werd gedwongen de steven te wenden naar Brazilië. Het schip bevond zich op dat moment ter hoogte van de Kaapverdische eilanden. De opvarenden gingen een tocht vol bedreigingen, diefstal en zelfs moord tegemoet. De muiters kwamen tenslotte aan op het (destijds Franse) eiland Cayenne, goed voorzien van VOC-goud uit de kluis van de Nijenburg. Daarmee leiden ze op het eiland een 'al te ongebonden leven', zodat ze door de autoriteiten ter plaatse werden ondervraagd en uiteindelijk door de mand vielen. De muiters werden in het openbaar, op een hoog duin bij Texel, ter dood gebracht. Zo kregen de uitvarende schepen een waarschuwing van wat de overheid voor muiters in petto had: radbraking, de galg of zelfs beiden. Het ooggetuige verslag van deze muiterij, dat een jaar later in Amsterdam verscheen, heeft in de achttiende eeuw enorme indruk gemaakt.
Tekst: Nienke de Jonge, Leonoor Kuijk en Liesbeth Oskamp [1992]


Zo werden de lichamen van de muiters van de "Nijenburg" tentoongesteld te Kijkduin. Prent van Simon Fokke

Het afdwingen van bekentenissen

Bij de krijgsraad aan wal (Texel, Suriname) kon een verdachte niet zonder bekentenis veroordeeld worden. De fiskaal (aanklager) had dan de mogelijkheid tot een "scherper examen" over te gaan, de pijnbank of ophanging aan de handen met lood verwaarde voeten. Het toepassen daarvan gebeurde met uiterste terughoudendheid. De krijgsraad in Suriname oordeelde bijvoorbeeld dat ene J.S.Ihsle te zwak was om een scherper examen te ondergaan. Het college bepaalt uiteindelijk in gezamenlijk overleg de strafmaat. Als bekentenissen "buiten pijn ende banden van ijzere" herhaald worden acht de krijgsraad de beschuldiging voldoende bewezen. Het vonnis wordt meestal snel voltrokken, vaak binnen enkele dagen. De uitvoering van de doodstraf en van opgelegde lijfstraf is openbaar en hierbij is de voltallige scheepsbemanning aanwezig. De lichamen van ter dood veroordeelden werden soms permanent tentoongesteld. Vonnissen waren naar hedendaagse maatstaf gruwelijk. Een paar voorbeelden:
- Radbraken: op het rad of tafel de ledematen breken (kapot slaan), van onderen af aan en daarna door wurging om het leven te brengen.
- Ophanging na amputatie van de handen
- Tweehonderd maal laarzen en driemaal kielhalen als mede verbanning uit de Republiek.
- Drie keer van de ra vallen en honderdvijftig maal laarzen.
- Met de strop om de hals onder de galg strengelijk gegeseld en gebrandmerkt alsmede verbanning uit de Republiek.


Op de bovenste gravure is te zien is dat ophangen niet plotsklaps door een valluik ging waardoor de nek brak en de dood snel intrad, maar zo langzaam mogelijk plaatsvond. Als strengere maatregel werden vooraf soms de handen afgehakt. Dat alles bijgewoond door "hoge hoeden". De onderste plaat laat een "scherper examen" zien van de ondervraging in Batavia van de muiters van het schip Batavia [1629] om tot een bekentenis te komen. Met veel "hoge hoeden" worden verdachten op de rekpijnbak of door ophanging met gewichten ondervraagd om tot een bekentenis te komen. Rechts zien we een hoofdklem die steeds strakker wordt aangehaald. Blijvende invaliditeit na dit "scherper examen" was meestal het gevolg. Deze gravure is uit "Ongeluckige Voyagie vant schip Batavia".

Bron: o.a. Stichting Terra Incognita, "Straffen aan boord", Johan M. Palm, "Varen om Peper en Thee", Els M.Jacobs en "Muiterij", J.R.Bruijn/E.S.van Eyck van Heslinga.

 

Onderstaande drie afbeeldingen uit "De Boekaniers", Dick Dreux

Gewichtige ondervraging in een scherper examen van de piraat Calico-Jack.


Bastonnade, een ranseling op de voetzolen wegens brutaliteit.


Hete was op de voetzolen wegens vluchtpoging.



De radbraaktafel uit de gevangenpoort. De ledematen werden met een ijzeren staaf of knuppel verbrijzeld.


Straffen aan boord
(19e eeuw)

In de Leeuwarder Courant van 20 maart 1818 lezen we het volgende bericht over ophanging, kielhalen en laarzen bij een complot tot muiterij.

"Amsterdam, 10 maart. Hetgeen voor enige weken op ons eskader in de Middellands Zee gebeurd is, en verschillende buitenlandse nieuwsschrijvers stof tot zeer onnauwkeurige en doorgaans vergrote berichten heeft gegeven, bestaat in een door de bottelier van het schip WILLEM DE EERSTE gesmeed en aan enige deks-officieren en mariniers smakelijk gemaakt ontwerp om zich van dat schip, wanneer het Port Mahon zou hebben verlaten, meester te maken en het uitzicht op een aanzienlijke beloning aan de Algerijnen over te leveren. In de laatste dagen van december 1817 werd men gewaar, dat er zo iets gaande was, en dit gaf de vice-admiraal Van Braam gelegenheid om op nieuwjaarsdag de verzamelde equipage in ronde en krachtige zeemanstaal hun plichten jegens de koning en het vaderland voor te houden. Dadelijk daarop volgde de ontdekking der hoofd-aanleggers van de misdaad en derzelver terechtstelling voor een krijgsraad. Voornoemde bottelier, met name Bakker, werd volgens het gestreken vonnis aan boord van het fregat AMSTEL opgehangen, en de anderen met kielhalen en laarsen gestraft. Minder schuldigen zijn met de korvet de IRENE herwaarts gevoerd. De laatste tijdingen geven op, dat de schepen van het eskader in volkomen order waren en gereed om Port Mahon, alwaar zij overwinterd hebben, te verlaten, ten einde zich voor de havens der Barbarijse kust te vertonen".
Bron: Stichting Maritiem-Historische Data.

Handdaggen

In de jaren 1825-1845 werd geregeld door onderofficieren en manschappen van de marine geklaagd over grove willekeur en mishandeling van de zijde van vooral jonge officieren. Verschillende malen kregen daarom scheepscommandanten de strikte opdracht om "schelden, schoppen, trappen, vuistslagen of overmatige slagen met enden of handdagen in drift of op een willekeurige wijze toegebragt" door hun officieren tegen te gaan. Dit alles droeg ertoe bij dat genoemde discussie over het afschaffen van lijfstraffen ook binnen de marine grote aandacht kreeg.

In 1828 werd een nieuw strafregister aan boord van oorlogsschepen ingevoerd. Een paar voorbeelden:
Bron: Maritieme geschiedenis der Nederlanden.

Brutaliteit tegen superieuren:
Dronkenschap:
Herhaalde dronkenschap:
Zonder verlof van boord:
Desertie:
Veertig slagen met handdagen.
Twee dagen in de boeijen op scheepskost.
Vier dagen in de boeijen op water en brood.
Vijf en twintig slagen met handdagen.
Door den Krijgsraad gecondemneerd tot eenmaal vallen van de ra en laarzen.


Tot de "Algehele afschaffing der lijfstraffen" in 1879 was het handdaggen nog steeds in zwang. De lijfstraf was wel iets humaner dan de uitvoering in de 17e eeuw. Er kwam geen bloed meer aan te pas. De gestrafte werd rechtopstaand met de handen omhoog aan het want geboeid. De lendenen werden beschermd door een strakgespannen lap zeil, waarmee het lichaam tegen een matras werd gesnoerd. Het aantal slagen van de strafoefening, dat (althans na Staatsblad nr 96 uit 1854) de vijftig niet meer te boven ging, werd over het algemeen toegediend door twee kwartiermeesters, waarbij de gehele bemanning stond.

 

Afschaffing

Pas in 1854 werden de meest wrede straffen, althans in de Nederlanden, door Koning Willem III in overleg met de Raad van State en op voorstel van de reorganisatiecommissie onder voorzitterschap van luitenant-admiraal Prins Hendrik (Willem Frederik Hendrik) afgeschaft en in 10 artikelen omschreven:

Art. 1. De straffe van kielhalen en van de ra vallen worden afgeschaft.
Art. 2. De straf van kielhalen met bij komende straffen worden vervangen door kruiwagenstraf.
Het van de ra vallen met bijkomende straffen worden vervangen: voor het dek- en onderofficieren door de straffen vastgesteld in art. 39 en 40 van het Crimineel wetboek voor het krijgsvolk te water; voor mindere schepelingen door laarzen.
Voor beide kan de opgelegde straf gepaard gaan met dententie, zoo als die is omschreven in art. 46 van hetzelfde wetboek.
Art. 3. De kruiwagenstraf bestaat in het plaatsen des veroordeelden in eene militaire straf gevangenis voor den tijd van drie tot vijftien jaren, ten einde aldaar, vervolgens de voor veroordeelten den landmagt bestaande veroordelingen, aan het verrigten van arbeid te worden ontworpen.
Aan de kruiwagenstraf gaat bij dek- en onderofficieren steeds degradatie, bedoeld in art. 41 lit. a des wetboeks, bij mindere schepelingen de vervallen verklaring van den militaire stand, vooraf.
Art. 4. Het eind touw, dat voortaan tot de laarzen wordt gebezigd, is ongeteerd, drie-strengs, losgeslagen en de dikte van 15 draad op streng niet te boven gaande voor veroordeelden boven de 16 jaren.
Voor veroordeelden onder de 16 jaren worden zoogenaamde knutteltjes van niet meer dan 9 einden oud getakelde loglijn, zonder knoopen, gebezigd.
Art. 5. Het getal slagen gaat voor de veroordeelden boven 16 jaren dat van honderd , en voor veroordeelden beneden 16 jaren dat van zestig niet te boven.
Art. 6. De slagen met handloggen worden toegebragt met een eind witte lijn, niet zwaarder dan 15 draad voor veroordeelden boven de 16 jaren, voor veroordeelden beneden de 16 jaren worden de knutteltjes, in artikel 4 omschreven, gebruikt.
Het getal der slagen gaat voor de eerst gemelde dat van 50, voor laats gemelden dat van 30 niet te boven.
Art. 7. De disciplinaire straffen voor dek- en onderofficieren in art. 29 van het Regelement van krijgstucht voor het krijgsvolk te water, worden vervangen door de navolgende straffen:
degradatie voor eenen bepaalden of onbepaalden tijd, met of zonder arrest;
arrest, met of zonder waarneming van dienst.
Art. 8. Bij de straffen in art. 29 van gezegd regelement voor mindere schepelingen vastgesteld, wordt gevoegd die van mindering inklass voor bepaalden of onbepaalden tijd.
Art. 9. Bij de veroordeling tot en de uitvoering van het laarzen of slaan met handdaggen, van detentie, arrest, sluiting in de boeijen, het zetten op water en brood aan boord, houden de registers en bevelhebbers in het oog de plaatsen en lucht gesteldheid, en alle omstandigheden, waardoor de gezondheid van den gevangene te zeer kunnen worden benadeeld, en mogen zij steeds zoodanig tusschen pozingen in de uitvoering bevelen, als gezondheidstoestand van de gevangene vordert.
Art. 10. Aan het Hoofd van Departement van Marine wordt de bevoegdheid toegekend, om mindere schepelingen, die 't zij door minderen aanleg voor de zeedienst ongeschikt zijn, op voordragt van de kommandant van den boden in welks rolle zij zijn ingeshreven, hier te lande met een briefje van ontslag, of een bijzondere gemerkt paspoort, uit den dienst weg te zenden.

Lasten en bevelen, dat deze in het Staatsblad zal worden geplaatst, en dat alle Ministeriele Departementen, Autoriteiten, Collegien en Ambetenaren, wiens zulks aangaat aan de nauwkerige uitvoering de hand zullen houden.

Gegeven te Assen, den 28 Junij 1854.
Staatsblad 1854, nr 96.

Luitenant-admiraal Prins Hendrik, opperbevelhebber van de vloot kreeg in 1879 - zes dagen voor zijn dood - de titel van admiraal, bij welke gelegenheid besloten werd tot "Algehele afschaffing der lijfstraffen bij de Kon. Nederlandsche Marine". Ook het "voor schelm aan land zetten" kwam te vervallen.

N.B. Wij calvinistische Nederlanders waren een hypocriet volkje. Dwangarbeid mocht niet zo genoemd worden. Het heette geruststellend "kruiwagenstraf" (zie Art. 3 hierboven). Bij de marine heeft een lichte vorm nog tot ver in de 20e eeuw bestaan. De gestraften werden klassiaan genoemd, maar verrichtten gewoon dwangarbeid. Let wel; slavernij werd in Nederlands Indië pas in 1859 afgeschaft en in Suriname en de Antilen zelfs 4 jaar later. Andere landen waren ons al jaren daarvoor voorgegaan. Alleen de Zuidelijke Verenigde staten, Cuba en Brazilië deden het nog later. Het braaf kerkgaande Nederland gaf de slavenhouders bovendien een voor die tijd belachelijk hoge vergoeding van 300 gulden voor elke vrijgemaakte slaaf. De vrijgemaakten moesten het zelf maar uitzoeken. 

 


20e eeuw

Klassiaan

Een klassiaan was iemand die in de strafklasse geplaatst was. Dat was geen speciale marinetuchtmaatregel. Doch bij de marine liepen de klassianen meer in de gaten, omdat ze niet zoals bij het leger naar Vlissingen (later naar Hoorn, doch sedert de eerste wereldoorlog opgeheven) werden gezonden, doch aan boord hun straftijd uitdienden. Vóór 1907 gingen ook mariniers als klassiaan (met minimum straftijd van 7 maanden) naar Vlissingen. Toen in 1907 de mariniers de scheepsdienst, ook bij plaatsing aan de wal mee liepen, werd de toepassing van deze straf voor de mariniers met die van de matrozen gelijk gesteld.

De schepeling (gewoonlijk bleef dit beperkt tot de matroos derde, hoogstens een enkele tweede klas, die ietwat tuchteloos was en in het gareel gebracht moest worden), die in de strafklasse van één tot drie maanden geplaatst werd, leefde en werkte in afzondering van de overige maats. Hij was gekleed in een zeildoeks werkpak en van zijn muts werd het lint verwijderd. De smerigste en vuilste baantjes waren hem opgedragen, in het bijzonder het schoonhouden van de galjoenen; waarom men hem ook wel "galjoen-kapitein" noemde. Gedurende de tijd, dat hij werkzaamheden verrichtte, stond hij onder voortdurend toezicht van een schildwacht en zodra de werkzaamheden geëindigd waren, werd hij in de provoost gebracht, die, in de tijd dat de overige schepelingen vrije tijd hadden of aan tafel schaften, geopend bleef, doch steeds met een schildwacht er bij. 's Nachts ging de provoost op slot. Bewegingsvrijheid had de klassiaan niet en het roken was hem verboden. Deze tuchtmaatregel werd bij de marine niet dikwijls toegepast en tegenwoordig [1945] ziet men geen klassiaan meer. Toch kan een commandant ook nu nog een schepeling voor een of ander vergrijp plaatsen in de tuchtklasse. Er is van de klassiaan een ontroerend lied à la Speenhoff of Quérido: "Lieve moeder, wil niet weenen, want uw zoon is klassiaan" . . . . . .

Provoost-geweldig(e)

De laatste der provoost-geweldigen (officieel sergeant-provoost geheten) ging in 1906 met ontslag wegens langdurige dienst. Daarmee werd een functie opgeheven, die eeuwenlang de roede van justitie zwaaide over de schepelingen aan boord, en waarvan de uitvoerder toezicht hield in het benedenschip. Dit laatste wordt ook nu nog [1945] gedaan door de provoost, doch het is geen afzonderlijk "beroep" meer. Een bootsman of kwartiermeester, en voor het stokersverblijf gewoonlijk een korporaal, wordt belast met de dienst van provoost en heeft tot taak met de zeuntjes en eventueel toegevoegde manschappen, de verblijven zindelijk te houden en onder "oppertoezicht" van de officier, belast met de dienst van het benedenschip, toezicht uit te oefenen.

De provoost als cel is ook nu nog [1945] vrijwel op elk schip. De provooststraf wordt tegenwoordig "streng arrest" genoemd. Tegen de toepassing van de provooststraf is jarenlang sterk geageerd. Hoewel het "uitdelen" van provooststraffen sterk verminderd is, schijnt dit tuchtmiddel niet geheel gemist te kunnen worden. De provoostcel wordt in de wandeling ook wel knijp, of Bouwman genoemd. Knijp naar knijpzitten. De onhandelbare en lastige schepeling wordt daarom ook wel bedreigd met: "hem in de knijp te zullen roeien". Bouwman was gedurende een reeks van jaren de serg. majoor der mariniers, die in het provoosthuis te Den Helder de functie van cipier uitoefende. Als de schepen binnen liggen, wordt de provooststraf n.l. niet aan boord uitgezeten, doch aan de wal. Men zei dan aan boord "Hij heeft zo veel dagen Bouwman". De provoost-arrestant staat vanaf het moment, dat hem de straf wordt medegedeeld onder toezicht van een schildwacht, zijn mutsenlint wordt van z'n muts gehaald, zijn zijden das, riem en mes met scheede en al zijn particuliere bezittingen in jas- of broekzakken tijdelijk "in verzekerde bewaring gesteld". Tussen twee gewapende mariniers en een onder-officier (ook korporaal) der mariniers, wordt de provoost~arrestant dan naar het provoosthuis aan de wal gebracht. Het is vooral om deze methode, die door de schepelingen als onterend werd en wordt aangevoeld, dat men zo sterk tegen de provooststraf ageerde.

"Klassiaan" en "Provoost-geweldig" uit Vandersteng-serie, nummer 1 [1945] door Albert Chambon.